Over of zelfmoord kunst kan zijn

Is het het concept ‘kunst’ dat voorkomt dat suïcide kunst kan zijn (ofwel: is dit een conceptuele kwestie), of is het onze moraal die het ons verbiedt? Kan het concept ‘kunst’ dit? Of zit de moraal op een of andere manier in ons kunst-concept ingebakken? Maar hoe dan? [Met dank aan Raoul en Gauwain voor het introduceren van deze kwestie in deze vorm.]

Het taboe

Stel, we leven in een samenleving waarin geen taboe rust op suïcide, bij voorbeeld Japan ten tijde van de samoerai, toen in het geval een oorlog door de soldaten verloren werd, iedereen zo’n beetje geacht werd, vanwege het geleden gezichtsverlies, seppuku, suïcide, te plegen.
Kan suïcide in zo’n samenleving een kunstvorm zijn? Men kan denken aan ‘het werk van’ Yukio Mishima, een 20e eeuwse auteur die uit fascinatie met de samoerai-waarden suïcide pleegde, en dit tot een min of meer artistiek feit maakte. Was zijn suïcide kunst? Of was het eenvoudig de suïcide van een kunstenaar?
Welke normen zou in zo’n cultuur een kunstcriticus moeten hanteren om de artistieke kwaliteit van zo’n suïcide te beoordelen? Wat zou, artistiek gezien, een verdienstelijke dan wel een slechte suïcide zijn?

De kunstvorm

In mijn dissertatie heb ik voorgesteld om de vraag of iets een kunstvorm kan zijn vooraf te laten gaan aan die of een bepaalde gebeurtenis een kunstwerk kan zijn. Individuele gebeurtenissen worden kunst wanneer ze deelhebben (hoe ook) aan een kunstvorm. We betwisten niet of een nieuw schilderij van Jan Knorrepot een kunstwerk is maar of het een goed werk is. Dat het een kunstwerk is, hoeft niet betwijfeld te worden want het bestaat uit verf op een canvas. Deze kwestie gaat zeker ook vooraf aan die naar de normen van de kunstcriticus.

Het materiaal

Het materiaal dat door de zelfmoordenaar bewerkt wordt, is niet zijn eigen lichaam, we beoordelen immers niet de inkepingen en vernielingen die hij erin aanbrengt. Het eigen lichaam is als materiaal ook al gereserveerd voor de performance.
Het is evenmin het leven, want dat is geen entiteit die men kan manipuleren.
Het is zijn eigen leven. En het wordt niet bewerkt; het wordt beëindigd.

De ontologie

Of we de kunstvorm waar een zelfmoord een instantie van zou zijn, kunnen identificeren, hangt onder meer af van de ontologie van het individuele werk. Wat is het werk: is het de suïcide of is het de dwang van de ontwikkeling die ertoe leidde. Maar welke ontwikkeling leidt tot suïcide? Kan dat een strikt artistieke zijn, of moet die per definitie wel samenvallen met de psychologische ontwikkeling van de persoon in kwestie?
[Is een suïcide-kunstwerk niet des te grootser naarmate er minder persoonlijke drang tot suïcide, en meer artistieke logica aan ten grondslag ligt? Iemand die toch al geen zin meer in het leven heeft, maakt met zijn suïcide toch zeker geen belangrijk kunstwerk?

De psychologische realiteit van de suïcide

Met een omkering van Wollheims these kan men het suïcide-kunstwerk zijn artistieke status ontzeggen: het heeft alleen maar psychologische realiteit, en geen stijl.
Artistieke kwaliteit, en stijl, heeft onder meer te maken met de psycho-logica in de materiaal-ontwikkeling. Maar als het materiaal identiek is aan de psychologie van de kunstenaar, is er niets meer waar de psychologische realiteit de realiteit van is.
Kan men hieruit afleiden dat suïcide geen kunst kan zijn? Misschien niet, maar het pleit er niet voor.

Procedé en artistieke kwaliteit

1. Kan suïcide een procedé zijn; 2. Kan het een artistiek procedé zijn; en 3. Heeft het als procedé artistiek verdienstelijke werken opgeleverd?
Misschien is Mishima’s suïcide een voorbeeld van een artistiek verdienstelijke instantie van dit procedé? In zekere zin kan het een procedé zijn, want mensen kunnen het ‘toepassen’, door zich te suïcideren. Men zou er zelfs genres in kunnen poneren: met een zwaard je ingewanden opensnijden; van een flat afspringen; voor een trein springen; jezelf in brand steken …
Maar hoe weet je of de een of andere zelfmoord een kunstwerk is? Is het niet immoreel om je die vraag steeds te stellen wanneer er weer eens iemand een eind aan haar leven maakt?
En wat kan het betekenen dat kunstenaars zich erop toeleggen hun eigen suïcide een zo groot mogelijke artistieke kwaliteit te bezorgen? Hoe kun je je zelfmoord-stijl ontwikkelen, bevechten op je materiaal?
Deze bespreking duidt op een conceptueel probleem: hoe kan men deze ultiem en extreem persoonlijk gebeurtenis transfigureren in een kunstwerk? Dit is wezenlijk anders dan wat Warhol deed met de Brillo Boxes. Het ‘andere’ heeft te maken met de relatie tussen de psychologie, het lichaam en de moraal van personen.

De betekenis van het suïcide kunstwerk

Kan de betekenis van een suïcide kunstwerk anders zijn dan: “dit leven moet beeindigd worden”? M.a.w. kan deze betekenis veralgemeniseerd worden, zoals Picasso’s Guernica iets zegt over alle oorlogen en pogingen om daar schilderijen over te maken?
In het Japan van de samoerai was het leven en de psychologie van het individu ondergeschikt aan de logica van het sociale netwerk waarin het zich bevond. In onze cultuur zijn ze dat zeker niet; dat is, zou men kunnen zeggen, een moreel feit over onze cultuur. Dat vormt een onderdeel van de conceptuele structuur van een verbod op suïcide-kunst.
Zoals iedere kunstpraktijk is ook de onze een historisch en cultureel fenomeen, en het is een praktijk! Twee redenen om een morele component in haar definitie te incorporeren.

De breuk met het alledaagse

In mijn opvatting hangt de breuk tussen het alledaagse en het artistieke samen met het innemen door het publiek van een artistieke houding en met het feit dat de kunstpraktijk zulks ook van het publiek eist. Drie vragen dringen zich op.
1. Is de suïcide een kunstwerk als het niet aan een publiek als kunst wordt voorgelegd?
2. Wat, als de suïcide via een representatie, zeg, een video-opname, aan het publiek wordt voorgelegd?
3. Is het publiekelijk suïcideren niet, als zodanig, eenvoudig een moreel laakbare handeling?

Voor een publiek

ad. 3 Ik begin met de zelfmoordenaar die zich in het zicht van nietsvermoedende passanten van het leven berooft; of, nog erger, die hen daarvan eerst op de hoogte brengt. Cruciaal is de vraag of het publiek er iets aan zou kunnen doen. Mij dunkt dat de claim ethisch te verdedigen is, dat iemand die iets kan doen om een suïcide te verhinderen, moreel gehouden is dit ook te doen. Als de zelfmoordenaar een en ander presenteert als een kunstwerk, dan verlangt hij van de anderen een artistieke houding, en verbiedt hen naar hun morele plicht te handelen. Dat is immoreel.

Zonder een publiek

ad. 1 Hoe kan een suïcide een kunstwerk zijn als ze niet aan een publiek ter esthetische appreciatie wordt voorgelegd. [Zonder te verdedigen dat zulks de essentie van kunst is, meen ik wel dat het er een noodzakelijke voorwaarde vanuitmaakt.]

Via een representatie

ad. 2 Blijft als enige mogelijkheid de suïcide die met een video geregistreerd is, of waarover in taal bericht wordt. Wat is dan het kunstwerk, de performance van de suïcide of het verhaal of de video? Dit leidt tot twee verdere vragen.
2a. is de opname door een machine op statief gemaakt, of
2b. door een ander mens?

Wie de opname maakte

ad. 2b Als iemand met de video in de hand de suïcide vastlegde, heeft hij, de filmer, de artistieke houding aangenomen en van zijn morele plicht om de suïcide te verhinderen afgezien.
Kunnen we films van moorden tot kunst verheffen? Wat houdt ons tegen? Onze moraal of ons kunstconcept? [Meer hierover in “documentary or fictional represented horrors”.]

Immorele kunst contradictio in terminis

De kwestie wat een suïcide-kunstwerk met zijn publiek doet is instructief. Ieder kunstwerk doet iets met zijn publiek en dit is volgens ethisch autonomisme altijd moreel beoordeelbaar. Het is precies hierom dat een kunstwerk artistiek verdienstelijk moet zijn: het moet onze houding verdienen. Dat is één kant van die medaille. Er is ook een andere.

Door een suïcide-kunstwerk wordt het publiek medeplichtig gemaakt aan een, volgens onze maatstaven immorele handeling. Dat is niets of niemand toegestaan, zelfs would-be kunstwerken niet.
De immoraliteit van de suïcide verhindert de kunstpraktijk om met succes van ons te eisen dat we een artistieke houding aannemen. We komen er zodoende nog niet eens aan toe de artistieke kwaliteit van het ‘werk’ te overwegen.
De moraal zit in ons kunstbegrip ingebakken. Suïcide kan geen kunst zijn.

Gerwen, Rob van. 1996d. “The Definition of Art.” Chapter 3 of Art and Experience, Volume XIV of Quaestiones Infinitae, 57-71. Utrecht: Dept. Philosophy.
____________. 2004. “Ethical Autonomism. The Work of Art as a Moral Agent.” Contemporary Aesthetics, vol. 2.
Wollheim, Richard. 1993c. “Pictorial Style: Two Views.” In The Mind and its Depths, 159-170. Cambridge (Mass.), London (England): Harvard University Press.