Orang oetans zijn net mensen (?)

Ik zat de wetenschapsbijlage van het NRC te lezen en stuitte op een foto van een Orang oetan en in het onderschrift stond dit: “Deze mensapen kunnen heel snel en dus onwillekeurig [een interessant “dus”] gezichtsuitdrukkingen van elkaar overnemen. Dat is een aanwijzing voor de diepe evolutionaire wortels van de menselijke empathie.” En daarna las ik dus de titel van het stuk en daarin ging het plotseling over emoties: “Ook orang oetans nemen razendsnel emoties over”.¹⁾

Wel, wel. Dus iemand (ik stap maar over op de menselijke variant, want over apen weet ik niets) die erin slaagt andermans expressies na te doen (maar hoe doe je dat?), die is goed in empathie? Acteurs zijn beter in empathie dan wie ook… En wie goed is in empathie, neemt razendsnel emoties over. In zo’n kort tekstje [en ik heb de bijbehorende tekst nog niet eens gelezen] staat al zoveel theoretisch discutabels, dat ik er moe van wordt. Maar het is razend interessant!

1. Vrij naar Wittgenstein: als we andermans expressie nadoen, hoeven we daarbij niet in de spiegel te kijken of we het goed doen. Dat wil zeggen, we weten “van binnen” dat we het goed doen. De manier waarop expressie symptoom is van innerlijk leven is voor mensen transparant. Het is zeer interessant vast te stellen dat dit ook voor orang oetans lijkt op te gaan. Dat is één. [Cognitive science staat nu waarschijnlijk te trappelen om dit uit te leggen als het werk van mirror neurons.]
2. Het is, lijkt me, nog geen bewijs van empathie als je andermans verdrietige gelaatsexpressie kunt nadoen. Om het kunnen nadoen van andermans expressie als empathie te kunnen begrijpen, moet men vaststellen dat het niet bij nadoen blijft, maar ook tot navenant (moreel) responsief gedrag. Als je begrijpt, aanvoelt dat iemand verdrietig is, zoek je een manier om hem te troosten, etc.
3. De vraag wat dit alles met emoties, en vooral het overnemen van emoties te maken heeft, maakt duidelijk dat hier een theorie verborgen die hoewel ze sinds het begin van de twintigste eeuw standaard wordt aangehangen, zeer discutabel is. Ik geef maar enkele problemen:
   1. In gelaatsexpressies is veel meer en evengoed veel minder te zien dan emoties alleen. Nico Frijda heeft het over modi van handelingsbereidheid (je ziet in andermans expressie wat hij van plan is (met je) te gaan doen), Alan Fridlund heeft het veeleer over onderlinge afstemming van dieren, mensen.
   2. Het is ook de vraag wat emoties eigenlijk zijn. We identificeren ze (vaak pas achteraf) door het verhaal wat we over onze beweegredenen bereid zijn te geven. “Waarom ik keihard wegrende? Ik voelde angst.” Maar emoties zijn slechts dergelijke constructies van mentale processen waarin expressies een constitutieve rol spelen—en als die expressies nu vooral dienen om dieren van dezelfde soort op een lijn te krijgen (wat ik in navolging van Fridlund zou betogen), dan vereist het erg veel denkwerk om emoties te identificeren. Ik stel voor dat we daar terughoudend over zijn.
   3. Empathie, wat is dat eigenlijk? Ja, we moeten ervoor in staat zijn andermans mentale leven te herkennen, en bereid er (op moreel gepaste manier) op te reageren. Maar dit veronderstelt al dat we ons tot elkaar verhouden.
4. Ik zou zeggen, kijkend naar het orang oetan materiaal: apen verhouden zich tot hun soortgenoten–zoals allle dieren dat doen! De manier waarop ze dat doen lijkt wel wat op de manier waarop mensen dat doen, namelijk via gelaatsexpressies. Wat daar inwendig aan beantwoordt–emoties of wat ook–is voorwerp van verder onderzoek; laten we niet te hard van stapel lopen. Dit is niet hetzelfde als zeggen dat we niet weten of dieren (zoals de orang oetans) emoties hebben; ik weet niet eens hoe we vaststellen dat wij er hebben. Het is slechts wetenschappelijke bescheidenheid wat ik hier voorstel.

¹⁾ Misschien lees ik de krant zo: eerst de foto’s, dan de ondertitels, dan de titels van het artikel, en pas dan de tekst—als die me dan nog interesseert tenminste. Maar dat is maar een noot.

–Darwin, Charles. 1872. The Expression of the Emotions in Man and Animals. New York: D. Appleton and Company.
–Fridlund, Alan J. 1997. “The new ethology of human facial expressions.” In The Psychology of Facial Expression, edited by James A. Russell and José-Miguel Fernandez-Dols, 103–32. Cambridge, New York: Cambridge University Press.
–Frijda, Nico, and Anna Tcherkassof. 1997. “Facial Expressions as Modes of Action Readiness.” In The Psychology of Facial Expression, edited by James A. Russell and José-Miguel Fernandez-Dols, 78–102. Cambridge, New York: Cambridge University Press.
–Helm, Frans van der. “Ook orang oetans nemen razendsnel emoties over”, NRC-Handelsblad, 26, 27 januari 2008, p. 37.
—Biology letters , januari 2008

Share